Laatste document van paus Franciscus bekeken door de lens van de geschiedenis van moderne katholieke theologie @NCRegister @LarryChappGS22
COMMENTAAR: Het is moeilijk om ‘Ad Theologiam Promovendam’ niet te lezen als verdubbeling van het soort theologie dat naar voren kwam tijdens de Synode over Synodaliteit.
Larry Chapp; Commentaren; 21 november 2023
Het nieuwste motu proprio van paus Franciscus, Ad Theologiam Promovendam, verwoordt de visie van de paus op de hervorming van moderne katholieke theologie (Red.: voor een Nederlandse vertaling van het document klik hier, met dank aan rkdocumenten.nl). Het document van 1 november is specifiek gericht aan de Pauselijke Academie voor Theologie, maar heeft niettemin betekenis voor de bredere ontwikkeling van theologie binnen de Kerk als geheel. Daarom verdient het te worden geanalyseerd voor wat het lijkt te bepleiten.
Ik zeg “lijkt” omdat het document vrij kort is en weinig specifieke details of heldere definities bevat. Daarom moeten we een beetje tussen de regels door lezen om een idee te krijgen van wat er werkelijk in staat. Dit vereist verder dat we het document plaatsen in de context van de algemene geschiedenis van moderne katholieke theologie. Motu proprio’s worden geschreven met een reden en zijn geen nutteloze exercities in pauselijk gebabbel, en dus is het volkomen legitiem om te vragen wat het is dat de paus bezighoudt over de status van de moderne katholieke theologie en wat hij aanbiedt als voorstel voor verandering.
En als je deze tekst in zijn theologische context plaatst, zijn er redenen om bezorgd te zijn. Aan de oppervlakte lijkt er niets bijzonders aan de hand te zijn. De paus vermaant theologen dat, gezien het tijdperk van culturele revolutie waarin we nu leven, theologie niet langer alleen maar de “abstracte formules” uit het verleden kan herhalen. Er kan geen terugkeer zijn naar de dagen dat theologie zich bezighield met levenloze en overdreven rationalistische deductieve methoden die beginnen met de waarheden van de Openbaring en dan nader van boven naar beneden worden uitgewerkt richting concrete conclusies.In plaats daarvan moet theologie inductief te werk gaan en beginnen met de concrete ervaringen van gelovigen en zelfs niet-gelovigen en zich dan naar boven verheffen richting de Openbaring, om deze in een nieuw en creatiever licht te zien. De paus concludeert vervolgens dat theologie daarom “contextueel” moet zijn en rekening moet houden met de verscheidenheid aan culturen in de wereld, omdat de beweging van de Heilige Geest niet beperkt is tot culturen die uit Europa voortkomen of zelfs tot de Kerk zelf en een manier vindt om via de verschillende culturen in de wereld te spreken.
Dit klinkt allemaal prima, -met slechts een paar kanttekeningen-, en zelfs vrij standaard. Bij nadere beschouwing komen er echter een aantal verontrustende dingen naar voren.Ten eerste is de beschrijving die de tekst geeft van de theologie die ze probeert te corrigeren – met haar “abstracties” en “herhalende formules” – een uiterst oppervlakkige karikaturale drogredenering. De overgrote meerderheid van de reguliere theologen is niet deductief en abstract geweest, noch hebben ze slechts de formules uit het verleden herhaald.
In feite is de afgelopen eeuw getuige geweest van een ware explosie van creatieve katholieke theologieën die rekening hebben gehouden met zowel de culturele revolutie waarin we leven als met de doorleefde ervaring van moderne gelovigen en ongelovigen. Alleen iemand die volledig onwetend is over het landschap van de katholieke theologie in de afgelopen 100 jaar kan beweren dat het theologische gilde zich vastgeroest heeft opgesteld en op zijn handen gezeten zich tevreden heeft gesteld met het herhalen van oudbakken formules uit het verleden. Ik kan dit punt niet sterk genoeg benadrukken. De bewering dat moderne theologie abstract en deductief is en geen rekening houdt met ervaring, is zo onwaar dat het bijna absurd is.
Maar waarom de drogreden van de karikatuur? Met zekerheid weet degene die deze tekst heeft geschreven, dat deze onjuist is. Misschien dient het daarom een retorisch doel dat nuttig is om het belangrijkste punt van het document duidelijk te maken door middel van contrast. En misschien is dat retorische doel om te benadrukken dat theologen, zelfs als ze deze dingen hebben gedaan, ze dat niet op de juiste manier of niet voldoende hebben gedaan en dat ze, ondanks hun beste pogingen, eigenlijk nog steeds te abstract en deductief zijn.
Op dit punt is het leerzaam om te kijken naar de moderne theologische afstamming van “ervaringstheologieën” die gegrond zijn in een radicaal inductieve methode. Als je het document leest door de lens van de huidige theologische debatten, lijkt het erop dat het voorrang geeft aan de langgekoesterde droom van progressieve theologen: theologie bedrijven binnen het denkkader van een soort populistisch begrip van de sensus fidelium, met een fundering in een theologie van genade die de concrete ervaring van “gewone mensen” verwart met de beweging van de Heilige Geest. Er wordt in een dergelijke benadering heel weinig nadruk gelegd op het “toetsen van de geesten” tegen de achtergrond van de leer en de Traditie, aangezien deze worden beschouwd als “abstracties” en superstructuren van vervreemding die de geleefde ervaring vervormen door haar door zogenaamd rigide kerkelijke ideologische filters te dwingen.
Dit verklaart waarom de tekst, ondanks al het bewijs van het tegendeel, impliceert dat de hedendaagse theologie nog steeds te deductief en abstract is. En dat komt omdat de paus lijkt te denken dat deze theologie nog steeds te veel vastzit aan een model dat begint met de waarheden van de Openbaring en dan naar beneden werkt.Wat de paus in plaats daarvan lijkt te willen is dat de theologie sterk opschuift in de richting van een meer robuuste theologie van subjectieve ervaring en dat men, zoals in de progressieve theologie, de Openbaring van onderaf naar boven herinterpreteert in het licht van deze ervaringen. Dit zou kunnen verklaren waarom de paus zegt dat er een “paradigmaverschuiving” in de theologie nodig is.
Natuurlijk zou het ook zo kunnen zijn dat de paus wil dat de hele moderne theologie, inclusief de progressieve theologie, overgaat naar een nieuw paradigma. Maar dit motu proprio werd niet in een vacuüm uitgevaardigd en moet gelezen worden in het licht van het hele pausschap van Franciscus. En als we kijken naar een aantal van de bisschopsbenoemingen die hij heeft gedaan en de bisschoppen die hij de afgelopen 10 jaar tot kardinaal heeft verheven, zien we een patroon oprijzen van een voorkeur voor sommige prelaten die oproepen tot precies het soort theologie van de ervaring zoals hierboven geschetst.
Het is ook geen toeval dat het motu proprio werd uitgevaardigd slechts een paar dagen na de afsluiting van de recente Synode over Synodaliteit in Rome. De paus gaf kardinaal Jean-Claude Hollerich s.j. van Luxemburg de leiding over de synode. Hij staat te boek als iemand die afwijkt van de magisteriële leer over homoseksualiteit. Hij is in bijna alle opzichten een progressieve theoloog en daarom is het veelzeggend dat de paus hem de taak gaf om het werk van de synode te leiden.
En als je kijkt naar de verklaringen van vooraanstaande prelaten op de synode over waar de hele zaak over ging, dan zie je voortdurend verwijzingen naar “luisteren naar het volk van God” en naar de noodzaak om de Heilige Geest aan het werk te zien in de populistische meningen over hete hangijzers van “iedereen” zonder veel nadruk op de noodzaak om te onderscheiden welke meningen in lijn zijn met de Heilige Geest en welke in lijn zijn met de tijdgeest. Er waren weinig verwijzingen naar Christus, de universele oproep tot heiligheid, verlossing, de sacramenten en de morele leer van de Kerk. In plaats daarvan zagen we een oppervlakkige sociologische benadering die alle standaard modewoorden van de seculiere liberale cultuur gebruikte.
Daarom is het moeilijk om het nieuwe motu proprio, met zijn nadruk op theologieën van de ervaring, niet te lezen als een verdubbeling van het soort theologie, als je het al theologie kunt noemen, dat op de synode naar voren kwam. Het probleem met al dit soort theologieën is echter dat de staart van de ervaring bijna altijd eindigt met het kwispelen van de christologische hond. En voor je het weet is de Openbaring ontdaan van haar objectieve waarheidsgehalte en zijn de fundamenten van het evangelie van de kerk uitgehold en vervangen door de afgezaagde gemeenplaatsen van de seculiere moderniteit. Het liberale protestantisme heeft deze weg al afgelegd, met rampzalige gevolgen. Laten we niet dezelfde fout maken.
Larry Chapp
Larry Chapp behaalde in 1994 zijn doctoraat in de theologie aan de Fordham University, met een specialisatie in de theologie van Hans Urs von Balthasar. Hij doceerde 20 jaar theologie aan de DeSales University in de buurt van Allentown, Pennsylvania, voordat hij met vervroegd pensioen ging om de Dorothy Day Catholic Worker Farm op te richten in de buurt van Wilkes Barre, Pennsylvania, met zijn vrouw Carmina en vriend en oud-student Father John Gribowich. Hij is auteur van vele artikelen en boeken en is tevens de oprichter en hoofdauteur van de blog, Gaudiumetspes22.com.
Vertaling: EWTN Lage Landen (AV)
Dat het vaticaan door de woorden en beslissingen van de Paus in plaats van verheldering eerder ‘Verwarring zaait‘ is een steeds vaker gehoorde kritiek. Meer lezen hierover? Klik hier, of gebruik één van de andere ‘tags’ boven- of onderaan dit artikel
