De Slowaakse herder, die op 98-jarige leeftijd overleed, doorleefde zijn roeping in ballingschap in de Eeuwige Stad.
Vaticaan; 11 augustus 2022
Het overlijden van kardinaal Jozef Tomko afgelopen maandag – die met 98 jaar de oudste nog levende kardinaal was- herinnert aan een moeilijke, maar heroïsche periode in het leven van de Kerk.
Hij was de laatste van de ontembare kardinalen uit de Koude Oorlog van achter het IJzeren Gordijn. Hij was ook een van de laatste reuzen van het pontificaat van Johannes Paulus. De kardinalen Franciscus Arinze, Camillo Ruini en George Pell behoren tot de weinige overlevende oudsten – en natuurlijk Benedictus XVI zelf.
Bij zijn begrafenis op donderdag in de Sint-Pietersbasiliek herinnerde kardinaal Giovanni Battista Re, deken van het college van kardinalen, eraan hoe de jonge Slowaakse seminarist aan het einde van de Tweede Wereldoorlog naar Rome werd gestuurd om te studeren. Vanwege “het verzet van de communistische regering tegen de Katholieke Kerk”, was Tomko niet in staat om terug te keren naar zijn oorspronkelijke bisdom Košice in het toenmalige Tsjechoslowakije. Hij werd in 1949 in Rome tot priester gewijd en diende daarna in Rome. Father Tomko begon zijn priesterschap in ballingschap.
Dertig jaar later, memoreerde kardinaal Re, benoemde Johannes Paulus II Tomko tot secretaris-generaal van de bisschoppensynode en besloot hem persoonlijk tot bisschop te wijden. Opnieuw bemoeiden de communisten zich ermee en gaven slechts enkele familieleden en vrienden van de voorgedragen bisschop Tomko toestemming naar Rome te reizen. De Heilige Vader verplaatste de wijding van de grote Sint-Pietersbasiliek naar de veel kleinere Sixtijnse Kapel, geen slechte troostprijs – en een duidelijk signaal.
De wijding van 1979 werd met grote plechtigheid uitgevoerd, zei kardinaal Re, “omdat de paus zijn nabijheid tot Slowakije en de hele Kerk van de Stilte wilde onderstrepen op dat zeer moeilijke moment voor katholieken die achter het IJzeren Gordijn leefden.”
De Kerk van de Stilte
Bij zijn verkiezing in 1978 werd Johannes Paulus gevraagd wat zijn pausschap zou betekenen voor de ‘Kerk van de Stilte‘, zoals de vervolgde christenen onder de sovjetoverheersing waren gaan heten.
Johannes Paulus antwoordde dat de vervolgde Kerk niet langer zweeg: “Zij spreekt met mijn stem”.
In de jaren zeventig waren er weinig Midden- en Oost-Europeanen werkzaam in de Romeinse Curie. De Kroatische kardinaal Franjo Šeper was de meest prominente, als prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer; bisschop Andrzej Deskur uit Polen en toenmalig mgr. Tomko hadden een meer ondergeschikte rol. Zij zouden samen tot kardinaal worden benoemd in 1985, als onderdeel van Johannes Paulus’ vastbeslotenheid om het moedige getuigenis van de vervolgde Kerk te benadrukken en haar aan te moedigen door haar voorgangers te eren.
Het was belangrijk voor Johannes Paulus dat de Romeinse Curie uit de eerste hand de ervaring kende van het leven onder totalitarisme. Tomko, de getalenteerde Slowaak, was iemand die dat elke dag beleefde in zijn verbannen zijn van thuis.
Tomko studeerde in Rome in 1948 toen de communisten de macht grepen in Tsjecho-Slowakije. Omdat hij niet naar zijn land kon terugkeren, bracht hij het begin van zijn priestertijd door als vice-rector en rector van het Tsjechische seminarie in Rome, het Pauselijk Nepomucenum College, van 1950 tot 1965. Daarna doceerde hij aan Romeinse universiteiten en werkte hij voor de Congregatie voor de Geloofsleer.
In 1979 werd hij door Johannes Paulus gepromoveerd tot secretaris van de bisschoppensynode. Tomko zou ook een sleutelfiguur worden in de kring van de Heilige Vader die de lijdende Kerk ondersteunde.
In 1980 verklaarde Johannes Paulus de H. Cyrillus en Methodius, de missionarissen van de Slavische volkeren, tot medepatroon van Europa, naast de H. Benedictus. In 1981 richtte Tomko in Rome het Slowaakse Instituut van de Heiligen Cyrillus en Methodius op. Later werd dit het pontificale college voor priesters uit Slowakije.
Kardinalen die hun leven in Rome doorbrengen, krijgen gewoonlijk een eenvoudige begrafenis in de Sint Pieter en worden vervolgens begraven in een willekeurig aantal Romeinse kerken of begraafplaatsen, die in de Eeuwige Stad gemakkelijk over het hoofd te zien zijn.
In plaats daarvan zal kardinaal Tomko worden behandeld op de wijze van de kardinale leeuwen van het Oosten – kardinaal József Mindszenty van Hongarije, kardinaal Josef Beran van de Tsjechische Republiek, kardinaal Josyf Slipyj van Oekraïne – die na de nederlaag van het communisme postuum naar hun geboorteland werden teruggebracht.
Kardinaal Tomko zal, na zijn begrafenis in aanwezigheid van paus Franciscus donderdag in Rome, terugkeren naar Slowakije om daar twee dagen opgebaard te liggen voordat hij wordt begraven in de St. Elisabeth kathedraal in Košice, in Slowakije, dezelfde plaats waar hij 73 jaar geleden tot priester gewijd had moeten worden.
De Kerk in missie
Tomko werd door Johannes Paulus benoemd tot prefect van de Congregatie voor de Evangelisatie van de Volkeren (Propaganda Fide) en in 1985 tot kardinaal benoemd. “Propaganda”, die verantwoordelijk is voor de ondersteuning van de Kerk in de missielanden, beheert enorme middelen en is verantwoordelijk voor de benoeming van bisschoppen en de oprichting van bisdommen in uitgestrekte delen van Afrika, Azië, Oceanië en het afgelegen deel van Amerika. Tijdens de ambtstermijn van kardinaal Tomko, 1985-2001, was Propaganda ook verantwoordelijk voor enkele gebieden achter het IJzeren Gordijn. Deze functie was zo belangrijk dat hij in het Vaticaan bekend stond als de “rode paus”.
Naast bestuurlijke taken stond kardinaal Tomko ook voor een belangrijke doctrinaire uitdaging. Tegen 1985 trokken velen de zending van de Kerk helemaal in twijfel en vroegen zich af of de interreligieuze dialoog het evangelische mandaat om discipelen te maken had vervangen.
In 1988 besloot kardinaal Tomko op een internationale conferentie aan de universiteit van zijn congregatie in Rome, de Pauselijke Stedelijke Universiteit, een provocerende toespraak te houden: hij schetste de traditionele katholieke leer over missionaire activiteit, als opnieuw naar voren gebracht door de leer van Vaticanum II over de unieke rol van Jezus als Licht der Volkeren en Verlosser van de gehele mensheid.
Zijn toespraak deed een storm van protest oplaaien, waarbij sommigen kardinaal Tomko verweten dat hij in strijd was met de amorfe “geest” van het Concilie dat niet langer de nadruk legde op de uniciteit van Jezus Christus en de urgentie van bekering tot Hem. Toen hij de reactie op de visie van kardinaal Tomko zag, zei Johannes Paulus tegen hem: “Het wordt tijd dat ik hier iets over zeg”.
Het resultaat, en de kroon op kardinaal Tomko’s ambtstermijn als “rode paus”, was de encycliek Redemptoris Missio (Missie van de Verlosser – (Red. link naar Nederlandse vertaling met dank aan RKDocumenten.nl)) uit 1990. Johannes Paulus leerde dat de “Kerk door haar diepste aard zelf missionair is”. Het was een van de belangrijkste documenten van Johannes Paulus bij het corrigeren van de fouten die volgden op Vaticanum II.
Er kan een relatief rechte lijn worden getrokken van Redemptoris Missio naar het Aparecida-document van de Latijns-Amerikaanse bisschoppen in 2007 en vervolgens Evangelii Gaudium (Red. link naar Nederlandse vertaling, met dank aan RKDocumenten.nl) van paus Franciscus in 2013. Kardinaal Tomko was een sleutelfiguur aan het begin van dat traject.
De Kerk van Johannes Paulus II
Vóór Propaganda – nu door paus Franciscus omgedoopt tot de Dicasterie voor Evangelisatie, de hoogste rang van alle dicasteriën – was Tomko hoofd van het synodebureau. In die functie organiseerde hij in 1980 de Synode over het Gezin, de eerste van Johannes Paulus als paus.
De Slowaakse herder zou lang genoeg leven om te zien hoe de leer van Familiaris Consortio (Red. link naar Nederlandse vertaling, met dank aan RKDocumenten.nl), de post-synodale exhortatie gepubliceerd in 1981, onder vuur kwam te liggen op de Synodes over het Gezin in 2014 en 2015. De pogingen in Amoris Laetitia (Red. ‘over de vreugde van de liefde’ Nederlandse vertaling met dank aan RK-documenten.nl) om de leer van Johannes Paulus op dubbelzinnige wijze te ondermijnen, waren een beproeving voor kardinaal Tomko op zijn oude dag.
Toch bleef hij doorgaan wijs en heilig aanwezig te zijn in Rome. Men zag hem vaak ‘s avonds de rozenkrans bidden op het Sint-Pietersplein. In 1996 benoemde Johannes Paulus hem tot kardinaal-priester van Santa Sabina, wat de ceremoniële rol inhoudt van het opleggen van as aan de Heilige Vader tijdens diens jaarlijkse bezoek op Aswoensdag aan Santa Sabina. Het was een rol die kardinaal Tomko vervulde voor Johannes Paulus, Benedictus en Franciscus, hoewel hij het moeilijk vond om de paus te zeggen dat hij berouw moest tonen, zoals de liturgische formule vereist.
Afgelopen september vergezelde kardinaal Tomko paus Franciscus op zijn bezoek aan Slowakije, zoals hij dat met Johannes Paulus had gedaan op zijn drie reizen naar zijn geboorteland. Wat voor hem in 1949 onmogelijk was, deed hij vier keer in het gezelschap van de paus, waarmee hij zijn bijdrage leverde aan het getuigenis van een lijdende Kerk die de geschiedenis veranderde.
Father Raymond J. de Souza
Over Pater Raymond J. de Souza: Pater Raymond J. de Souza is de oprichter en redacteur van Convivium magazine.
Keywoorden: | 1980 Synode over het Gezin | Exhortatie Amoris Laetitia | Aparecida-document Latijns-Amerikaanse bisschoppen | Ballingschap | Bisdom Košice | Christenvervolging | Dicasterie voor Evangelisatie | Encycliek Redemptoris Missio | Exhortatie Evangelii Gaudium | Exhortatie Familiaris Consortio | H.Paus Johannes Paulus II | IJzeren Gordijn | Kardinaal-priester van Santa Sabina | Kardinaal Jozef Tomko | ‘Kerk van de Stilte’ | Koude Oorlog | NCRegister | Pater Raymond J. de Souza | Paus Franciscus | Pauselijk Nepomucenum College | Popaganda Fide | ‘rode paus’ | Slowaakse Instituut van de Heiligen Cyrillus en Methodius | Slowakije | Sovjetoverheersing | Totalitarisme | Tsjechoslowakije |
