COMMENTAAR: Het Concilie beschreef het groeiende fenomeen als “een van de ernstigste problemen van deze tijd”, hoewel men zich kan afvragen welke vooruitgang is geboekt in het begrijpen, laat staan het aanpakken, van het hedendaagse atheïsme.
Stephen Bullivant; Commentaren; 13 oktober 2022
Noot van de redactie: Dit artikel maakt deel uit van het symposium van het Register over 60 jaar Vaticanum II.
Volgens Joseph Ratzinger kunnen de drie paragrafen van Gaudium et Spes (Red.: zie hier voor de Nederlandse vertaling, met dank aan RKdocumenten.nl) over atheïsme “gerekend worden tot de belangrijkste uitspraken van Vaticanum II.” Als men bedenkt dat het onderwerp niet voorkwam in de voorbereidende schemata, en dat tot aan de zomer van 1964 het meeste wat een ontwerp erover te zeggen had een terloopse opmerking was over “dwalingen die voortkomen uit materialisme, in het bijzonder uit dialectisch materialisme of communisme“, is dat geen geringe prestatie. Dus wat veranderde er?
Het meest opmerkelijk was de eerste encycliek van H.paus Paulus VI, Ecclesiam Suam, die in 1964 werd uitgegeven, enkele weken voor de derde zitting van het Concilie. Deze had tot doel te laten zien hoe en waarom de Kerk en de wereld – zoals hij het lieflijk uitdrukt – “elkaar zouden moeten ontmoeten, en elkaar moeten leren kennen en liefhebben” (Ecclesiam Suam, 3). “Dialoog” is hier het grote wachtwoord, en er wordt veel aandacht besteed aan de waarde van het verbeteren van de relaties met zowel de niet-katholieke christelijke gemeenschappen als de andere wereldreligies. Ook atheïsten, agnosten en religieus onverschilligen – een groeiende tendens die Paulus VI in zijn vorige functie als aartsbisschop van Milaan vooral onder de arbeidersklasse had proberen in te dammen – werden niet genegeerd.
Naast veel in lijn met de veroordelingen van Pius XI en Pius XII (“Zij paraderen met hun goddeloosheid”; “dwaas en fataal geloof”; “gedoemd tot totale vernietiging”), zet Paulus er ook een Johannes XXIII-achtige noot van openheid en waardering tegenover richting de atheïsten: “Wij zien dat deze mensen een veeleisende en vaak nobele zaak dienen, vervuld van enthousiasme en idealisme, dromend van rechtvaardigheid en vooruitgang. … Het zijn soms mensen met een grote breedte van geest, ongeduldig met de middelmatigheid en het egoïsme waarmee zoveel van de moderne maatschappij is besmet.” Hij eindigt met het uitspreken van de hoop op “de uiteindelijke mogelijkheid van een dialoog tussen deze mensen en de Kerk”.
Dit was precies de aansporing die een groot aantal van de vaders nodig had om op de agenda van het Concilie te krijgen wat zij uiteindelijk zouden omschrijven als “een van de ernstigste problemen van deze tijd, die … nader onderzoek verdienen” (GS, 19). Zo werd tijdens de interventies van de derde zitting, naast vele andere punten van kritiek op het schema, of ontwerp, steeds weer de afwezigheid van enige vermelding van atheïsme genoemd. Op de eerste dag van het debat over de tekst drong kardinaal Silva Henríquez van Santiago, Chili, erop aan dat “de Kerk moet proberen het atheïsme te begrijpen, de waarheden die deze dwaling voeden te onderzoeken en haar leven en leer te laten aansluiten op deze aspiraties”. Een nieuwe versie van het schema – de zogenaamde “Ariccia-tekst” – werd de zomer daarop verspreid en kreeg veel meer bijval tijdens de debatten in september 1965. Maar de vaders bleken opnieuw hardnekkig als het ging om de verklaring over het atheïsme.
Over het algemeen waren er twee grote “kampen”, die beide een gedeeltelijke aanmoediging konden putten uit Ecclesiam Suam. Het verlangen naar een expliciete berisping van het communisme kwam van een luidruchtige minderheid, waaronder velen wier eigen kuddes – zoals Paul Yu Pin, de verbannen aartsbisschop van Nanking in China, het uitdrukte namens 70 voornamelijk Aziatische bisschoppen – “kreunen onder het juk … en onuitsprekelijk lijden”. De Poolse bisschoppen lobbyden ook hard voor een veroordeling van het atheïsme, waarbij bisschop Kazimierz Józef Kowalski van Chełmno het beschreef als de “vijand van de rede, de wetenschap, de menselijke persoon en de Openbaring”.
Daartegenover stonden de bisschoppen die aandrongen op een bredere, bruggenbouwende verklaring, een die idealiter dialoog en samenwerking bevordert en erkent dat sommige vormen van hedendaags atheïsme op zijn minst gedeeltelijk veroorzaakt worden door de eigen morele, sociale en intellectuele tekortkomingen van christenen. Deze standpunten werden krachtig verdedigd door bisschoppen uit landen in West-Europa waar de toenemende secularisatie en de voorzichtige betrekkingen tussen katholieken en marxistische, humanistische en existentialistische intellectuelen reeds waren begonnen.
De definitieve tekst van Gaudium et Spes die door het Concilie werd goedgekeurd, is weliswaar zeer evenwichtig, maar neigt toch meer naar de laatste benadering: het communisme wordt niet met name genoemd, laat staan veroordeeld, wat wellicht veel zegt over het geografische machtsevenwicht op het Concilie. Uiteindelijk werd de taak toevertrouwd aan een team onder leiding van de Weense kardinaal Franz König, die eerder dat jaar door paus Paulus was aangesteld als hoofd van een nieuw op dialoog gericht Vaticaans “Secretariaat voor niet-gelovigen”, met bisschoppen uit de door het communisme gecontroleerde landen Oost-Duitsland, Tsjecho-Slowakije, Polen en Joegoslavië. Het opstellen zelf werd, zoals gewoonlijk, grotendeels overgelaten aan de theologische adviseurs van het concilie, of periti: twee Italiaanse Salesiaanse filosofen, Vincenzo Miano en Giulio Girardi, en twee Franse jezuïetentheologen, Jean Daniélou en Henri de Lubac.
Wie bekend is met de geschriften van de laatste over dit onderwerp, te beginnen met zijn eerste baanbrekende boek, Catholicism, uit 1937, zal veel van de Lubac bespeuren in de uitgevaardigde paragrafen. Veelzeggend is dat het hele vraagstuk van het moderne ongeloof wordt geplaatst in het kader van de theologische antropologie: “Vanuit de omstandigheid van zijn oorsprong zelf wordt de mens reeds uitgenodigd tot een gesprek met God”, en dus “kan hij niet volledig volgens de waarheid leven, tenzij hij uit vrije wil die liefde erkent en zich aan zijn Schepper toewijdt” (GS, 19). Als zodanig wordt het brute feit dat “veel van onze tijdgenoten deze intieme en vitale band met God nooit hebben erkend of deze uitdrukkelijk hebben afgewezen” een zaak van dringende theologische en pastorale zorg.
Wat Vaticanum II verstaat onder “atheïsme” is bewust breed. Expliciet opgenomen onder verschillende “van elkaar verschillende verschijnselen” zijn verschillende soorten agnosticisme en religieuze onverschilligheid, naast meer rechtlijnige afwijzingen van het bestaan van God. Deze worden verder onderverdeeld naar vermeende oorzaken, waaronder sciëntisme, “het gewelddadige protest tegen het kwaad in deze wereld”, prometheïsch humanisme, of gewoon het feit dat “de moderne beschaving zelf het naderen tot God vaak bemoeilijkt”.
Er volgt een belangrijke, zij het impliciete, conciliaire “terugroep” naar Lumen Gentium, 16, (Red.: voor de Nederlandse vertaling zie hier, met dank aan RKDocumenten.nl) dat specifiek onderwees over de mogelijkheid van verlossing aan “hen die, zonder dat hen iets te verwijten valt, nog niet tot een expliciete kennis van God zijn gekomen en met zijn genade streven naar een goed leven”. Zonder verlossing rechtstreeks te noemen, helpt Gaudium et Spes niettemin helder te krijgen hoe een dergelijke ontoerekeningsvatbaarheid er in de praktijk uit zou kunnen zien (d.w.z. “atheïsme is geen spontane ontwikkeling maar komt voort uit verschillende oorzaken,” niet in de laatste plaats het slechte getuigenis van de christenen zelf) of niet in de praktijk eruit zou kunnen zien (d.w.z. “degenen die God moedwillig uit hun hart sluiten en religieuze vragen proberen te ontwijken”).
Hoewel het communisme niet bij naam wordt veroordeeld of genoemd, stelt de tekst duidelijk dat “de Kerk reeds die giftige doctrines en handelingen heeft verworpen en niet meer kan verwerpen die in strijd zijn met de rede en de gemeenschappelijke ervaring van de mensheid, en die de mens van zijn oorspronkelijke voortreffelijkheid ontdoen” (GS, 21). In de context gelezen zou de lezer geen twijfel moeten hebben over wat de Vaders bedoelen. Maar in plaats van hierbij stil te staan, sluiten de paragrafen af met een terugkeer naar de antropologische visie waarmee ze begonnen. Dit dient om de algemene strekking van de verklaring minder over atheïsme(s) te laten gaan, en veel meer over atheïstische mensen, en dus over de juiste objecten voor de pastorale zorg van de Kerk. Augustinus citerend, eindigt de verklaring met een gebed: “Buiten deze boodschap zal niets baten om het hart van de mens te vullen: ‘Gij hebt ons voor U gemaakt’, Heer, ‘en onze harten zijn rusteloos tot zij in U rusten'” (GS, 21).
Als men zes decennia later op dit alles terugkijkt, vraagt men zich af welke vooruitgang de Kerk werkelijk heeft geboekt bij het begrijpen, laat staan het terugdringen, van wat zij al “een van de ernstigste problemen van deze tijd” noemde. Misschien een nuttig project voor de tweede 60 jaar van ontvangst en nalatenschap van het Concilie?
Stephen Bullivant doceert aan de St. Mary’s University in het Verenigd Koninkrijk en de Universiteit van Notre Dame in Australië. Zijn Vaticanum II: A Very Short Introduction (Oxford University Press), samen met Shaun Blanchard, komt begin 2023 uit.
Bron: Vatican II and the Rise of Atheism| National Catholic Register (ncregister.com)
Als u meer wilt lezen of horen over bijvoorbeeld ‘Atheïsme‘ ? Klik dan hier, of gebruik een van de tags bovenaan dit artikel
221016 | [XLS000] 240122 post views 531 |
