COMMENTAAR: Ondanks intensieve inspanningen blijkt de Heilige Stoel zich in een merkwaardig isolement te bevinden.
Wereld; 6 mei 2022
Toen paus Franciscus eind februari de Russische ambassade bij de Heilige Stoel bezocht, was dat een duidelijk teken dat de pauselijke diplomatie ten overstaan van de Russische agressie tegen Oekraïne creatief zou worden uitgeoefend. Immers, ambassadeurs bezoeken staatshoofden, niet andersom. President Joe Biden zou nooit de Chinese ambassade bezoeken om provocerende operaties in de Zuid-Chinese Zee te bespreken.
De bereidheid om stoutmoedig en creatief te zijn, getuigt van de gretigheid van paus Franciscus om een einde te maken aan de oorlog, maar houdt tegelijkertijd het risico in van onbedoelde gevolgen.
Tot dusver heeft paus Franciscus zijn standpunt over de onrechtmatige invasie van Oekraïne kenbaar gemaakt door zijn eigen openbare verklaringen, dramatische gebaren (het kussen van de Oekraïense vlag), het sturen van afgezanten naar Oekraïne en telefoongesprekken met de Oekraïense president. De Heilige Vader heeft ook persinterviews gegeven.
In de eerste weken van de uitbreiding van de oorlog in 2022 – de oorlog begon eigenlijk in 2014, met de Russische invasie, bezetting en annexatie van de Krim – trachtte de diplomatie van de Heilige Stoel op twee sporen te opereren. De Heilige Vader zelf zou de agressie veroordelen, terwijl zijn belangrijkste diplomaten duidelijk zouden maken wie de agressor was. Zo veroordeelde paus Franciscus Vladimir Poetin of Rusland niet bij naam, maar kardinaal Pietro Parolin wel.
Paus Franciscus zelf stelde, dat dit standaarddiplomatie van het Vaticaan was, die duidelijk onrecht veroordeelt, maar afziet van het veroordelen van individuen, in de hoop dat er wegen voor een dialoog naar vrede open kunnen blijven. Het is een plausibele bewering. Er bestond geen twijfel over hoe paus Pius XII dacht over Hitler, of Johannes Paulus II over het communisme, maar hun retorische veroordelingen van personen of partijen waren terughoudend. Twee maanden lang is dat de aanpak geweest, waarbij kardinaal Parolin steeds uitgesprokener werd.
Maar nu blijkt de Heilige Stoel zich in een isolement te bevinden. Verre van haar streven om een eerlijke bemiddelaar of zelfs mediator te zijn, is ze het vertrouwen van partijen aan alle kanten kwijtgeraakt.
Oekraïense katholieken
De katholieken die rechtstreeks zijn getroffen door Poetins uitgebreide invasie zijn grotendeels leden van de Oekraïense Grieks-Katholieke Kerk (UGCC), die wordt geleid door patriarch Sviatoslav Sjevtsjoek van Kiev. De UGCC onderhoudt koele betrekkingen met paus Franciscus sinds 2014, toen Poetin voor het eerst de Krim binnenviel en het antwoord daarop van de Heilige Stoel beperkt was. Algemeen werd als beloning gezien voor deze meegaande Vaticaanse diplomatie het door Poetin goedkeuren van de ontmoeting in 2016 van paus Franciscus en patriarch Kirill van Moskou, het hoofd van de Russisch-orthodoxe kerk.
De Heilige Stoel beschouwde de ontmoeting Franciscus-Kirill als een historische oecumenische doorbraak, die de hoge (Oekraïense) prijs rechtvaardigde die ervoor werd betaald. Gezien de opvatting van het Moskouse Patriarchaat dat de UGCC niet eens zou moeten bestaan, vond Kiev die prijs te hoog.
Daarom veroorzaakten de pogingen van de Heilige Vader om een tweede ontmoeting met Kirill veilig te stellen pijn in Oekraïne, aangezien Kirill de Russische invasie blijft zegenen en zelfs verdedigt als een defensieve operatie. De UGCC zou de voorkeur hebben gegeven aan een ondubbelzinnige verklaring dat zolang Kirill optreedt als “Poetins misdienaar” – om de krachtige taal te gebruiken van aartsbisschop Borys Gudziak van Philadelphia, de hoogste UGCC-bisschop in de Verenigde Staten – het Vaticaan hem niet in aanmerking laat komen voor verder oecumenisch contact. In plaats daarvan is de UGCC gefrustreerd over de voortdurende hofmakerij van het Vaticaan jegens Kirill.
Patriarch Kirill
Het was dan ook verrassend en explosief, toen paus Franciscus deze week in een interview met een Italiaanse krant, Corriere della Sera, de denigrerende term “Putins misdienaar” gebruikte voor Kirill.
Patriarch Kirill gaf op zijn beurt een verklaring uit waarin hij zijn ontzetting uitsprak over de “toon” van de pauselijke misdienaar-opmerkingen. Terwijl paus Franciscus de Oekraïners dus beledigde door een mildere lijn te volgen m.b.t. patriarch Kirill wat betreft diens steun voor de invasie, is Kirill zelf nu boos over de pauselijke toon.
Bovendien kondigde paus Franciscus in hetzelfde interview aan, dat hij had aangeboden naar Moskou te gaan om Poetin te ontmoeten. Daarmee werd terloops het Vaticaanse standpunt gedurende zo’n 50 jaar terzijde geschoven, namelijk dat een paus Rusland nooit zou bezoeken tenzij hij daartoe werd uitgenodigd door het orthodoxe patriarchaat van Moskou. Door te zeggen dat hij geen toestemming van “de misdienaar van Poetin” nodig heeft om Poetin in Moskou te bezoeken, verliet paus Franciscus een standpunt dat door al zijn voorgangers in acht werd genomen. Dat zal de kloof tussen Rome en Moskou vergroten, in tegenstelling tot alle inspanningen die paus Franciscus zich heeft getroost om die te verkleinen.
Moskou verkiezen boven Constantinopel
Paus Franciscus ontmoette patriarch Kirill in 2016 in Cuba voordat het titulair hoofd van de orthodoxie, patriarch Bartholomeüs van Constantinopel, een Oekraïens-orthodoxe kerk erkende die onafhankelijk was van Moskou. Toen Bartholomeüs dat in 2018 deed, verbrak Kirill de “eucharistische communie” met Constantinopel – een de facto excommunicatie.
De, tot voor kort levendige, pogingen om Kirill opnieuw te ontmoeten, zouden dus zeker aanstoot geven in Constantinopel, door in feite Kirill’s excommunicatie van Bartholomeüs geen consequenties te laten hebben in termen van Rome-Moskou betrekkingen.
Bovendien zou de onthulling van het Vaticaan dat zijn vertegenwoordigers hadden afgesproken Kirill in juni in Jeruzalem te ontmoeten, zeer kwetsend zijn voor Constantinopel. Het was daar, dat Paulus VI en Athenagoras in 1964 hun historische ontmoeting hadden, de eerste in bijna een millennium. Kirill tot dat niveau verheffen zou bij de wereldwijde orthodoxie heden geen steun vinden.
NAVO
Sprekend over de oorzaken van de oorlog, zei paus Franciscus dat hij “niet kon zeggen of [Poetin’s] woede is uitgelokt” en suggereerde dat misschien “de NAVO die blaft aan de poort van Rusland” de agressieve woede en invasie had veroorzaakt. Hoewel de opmerkingen duidelijk moeten worden gelezen als Poetin verantwoordelijk stellen voor de oorlog, had de paus meer te zeggen.
“Ik vermoed dat het misschien in de hand is gewerkt door de houding van het Westen”, zei paus Franciscus, verwijzend naar de woede van Poetin of naar de invasie zelf.
Die opmerking werd slecht ontvangen in NAVO-hoofdsteden, aangezien hij suggereerde dat Poetin’s oorlog misschien een gerechtvaardigde reactie was op het NAVO-beleid. Paus Franciscus heeft die opruiende implicatie niet verduidelijkt of uitgelegd. Welke betrekkingen hij al dan niet in Moskou onderhoudt, het is duidelijk dat de NAVO-vrienden van Oekraïne nu geen vertrouwen zouden hebben in pauselijke bemiddeling.
Oekraïense regering
De Oekraïense president en regering hebben een wereldwijde vloedgolf van steun ontvangen. Paus Franciscus belde de Oekraïense president op de eerste dag van de oorlog.
Toch heeft hij zich in het kader van de recente Via Crucis-controverse hard over Oekraïners uitgelaten. De Goede Vrijdag-devotie in het Colosseum in Rome omvatte plannen voor een gezamenlijk Oekraïens-Russisch gebed. Het veroorzaakte een vulkaanuitbarsting in Oekraïne omdat het een zekere morele gelijkwaardigheid ten aanzien van de oorlog presenteerde. Patriarch Sviatoslav noemde het “aanstootgevend”, en de Oekraïense regering protesteerde krachtig. Paus Franciscus trok het gebed in, maar was er niet blij mee.
“De Oekraïners zijn een trots volk, dat is zeker,” zei paus Franciscus. “Tijdens de kruisweg hadden we twee dames, een Russische en een Oekraïense, die gevraagd werden om samen de gebeden te lezen. De Oekraïners waren woedend. Ik sprak met [pauselijke gezant kardinaal Konrad] Krajewski, en hij zei tegen mij: ‘Stop ze; laat ze niet samen het gebed lezen.’ Hij had gelijk, natuurlijk; we kunnen ze niet echt begrijpen. Dus zwegen de twee dames. Ze zijn erg lichtgeraakt, de Oekraïners, misschien omdat ze verslagen en vernederd zijn na de Tweede Wereldoorlog, en ze hebben een zeer zware prijs betaald.”
Een trots en lichtgeraakt volk: als dat de manier is waarop de steun van het Vaticaan wordt uitgedrukt, is het waarschijnlijk dat Kiev er niet meer van zal willen hebben.
Zeker koesteren alle hoofdrolspelers – Poetin zelf, Kirill, de Oekraïense regering, de Oekraïense katholieken, orthodoxe christenen en de NAVO – nu ernstige grieven m.b.t. interventies van het Vaticaan.
Mocht de Heilige Vader nog eens een spontaan bezoek brengen aan een andere ambassade, dan is het niet duidelijk wat voor ontvangst hij zou krijgen.
Father Raymond J. de Souza
Over Pater Raymond J. de Souza: Pater Raymond J. de Souza is de oprichter en redacteur van Convivium magazine.
Keywoorden: Father Raymond J. de Souza | Heilige stoel | Invasie van Rusland in Oekraïne | Kardinaal Pietro Parolin | Kloof Rome Moskou | NAVO | NCRegister | Oekraïne | Oekraïense Grieks-Katholieke Kerk (UGCC) | Patriarch Kirill | Patriarch Sviatoslav | Paus Franciscus | Poetin | Vaticaan | Vaticaanse diplomatie | Via Crucis-controverse |
