Paus Adrianus, de Nederlandse hervormer die werd verkozen tot paus

Het pausdom en Nederland: historisch overzicht van invloed en spanning

Door Patrick J. Passmore – Ierland, 28 April 2025

Nederland is een van de weinige landen waarin men met trots kan zeggen dat een landgenoot ooit paus is geweest. Paus Adrianus VI werd in 1522 gekozen na elf onbesliste stemrondes.

Hij studeerde aan de KU in Leuven, werd priester gewijd en werd vervolgens hoogleraar in de theologie en rector. Een bekende leerling van hem was de beroemde humanist Desiderius Erasmus.

Keizer Maximiliaanus I benoemde hem vanaf 1507 tot leraar van zijn kleinzoon Karel, de latere keizer Karel V.  In die hoedanigheid kwam Adrianus veel aan het hof van Margaretha van Oostenrijk, in Mechelen. In opdracht van het keizerlijk hof vertrok hij in 1515 naar Spanje om de opvolging van Karel te regelen. In 1516 werd hij bisschop van Tortosa en in 2017 groot-inquisiteur van Aragon. Op 9 januari 1522 werd hij verkozen tot paus en uiteindelijk op 31 augustus dat jaar gekroond.

Adrianus was niet eens in Rome toen hij het nieuws ontving dat het college van (voornamelijk Italiaanse) kardinalen hem tot paus had gekozen. Het kostte hem bijna een half jaar om vanuit Spanje naar Rome te reizen, waar hij aankwam in een stad die in rep en roer was.

Adrianus was de laatste niet-Italiaanse paus tot de benoeming van paus Johannes Paulus II, meer dan 400 jaar later en werd door de Romeinen als een buitenstaander gezien. Hij begon  met grote ijver aan de hervorming van de curie, maar kon door alle weerstand van kardinalen, protestanten en oprukkende Ottomaanse Turken uiteindelijk weinig verwezenlijken.

Zijn taak werd er ook zeker niet gemakkelijker op door het optreden van een zekere Duitse monnik genaamd Maarten Luther. Het pontificaat van Adrianus van Utrecht duurde slechts twintig maanden. De stress van het ambt en de druk om de kerk te hervormen hebben ongetwijfeld bijgedragen aan de dood van de toen 64-jarige paus.

Deksel van sarcofaag; onderdeel grafmonument van Paus Adrianus VI, beeldhouwcollectie Rijksmuseum. Afbeelding: PICRYL – Public Domain

Nu het College van Kardinalen 7 mei als startdatum voor het pauselijk conclaaf heeft aangekondigd, kijken we terug op deze opmerkelijke benoeming en op een aantal mijlpalen van het katholicisme in Nederland.

De relatie tussen het pausdom en Nederland wordt gekenmerkt door een complexe wisselwerking tussen pauselijke invloed, interventie en periodes van religieuze spanningen en secularisatie. Deze dynamische geschiedenis kent verschillende belangrijke mijlpalen, waaronder dus de verkiezing van paus Adrianus VI, de instelling van de pauselijke inquisitie, het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie en de invloed van pauselijke bezoeken op de Nederlandse samenleving.

Belangrijke gebeurtenissen en relaties

Als enige Nederlandse paus in de geschiedenis, werd Adrianus VI (geboren op 2 maart 1459 als Adriaan Floriszoon Boeyens in Utrecht), in 1522 gekozen. Zijn korte pontificaat werd gekenmerkt door een streven naar hervorming van het Vaticaan, waarmee hij tegemoetkwam aan de wens om de uitdagingen van de kerk in een tumultueuze periode aan te pakken.

Pauselijke inquisitie

De pauselijke inquisitie, die tijdens het bewind van Karel V in Nederland werd ingesteld, had tot doel ketterij te bestrijden. In tegenstelling tot de Spaanse inquisitie opereerde zij onder het gezag van zowel de keizer als de paus, wat duidde op een gezamenlijke inspanning om de katholieke orthodoxie te handhaven.

Concordaat van 1827

Een overeenkomst tussen koning Willem I van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en paus Leo XII moest leiden tot het herstel van Nederland als volwaardige kerkprovincie, maar bleef in de praktijk vrijwel zonder praktische gevolgen vanwege weerstand vanuit protestantse regeringskringen. Wel wees dit concordaat op het bestaan van dialoog tussen de Nederlandse regering en het Vaticaan. Echter, een volgende overeenkomst in 1841 tussen koning en paus onderging hetzelfde lot.

Herstel van de bisschoppelijke hiërarchie

In 1853 nam paus Pius IX daarom beslissende maatregelen om de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland te herstellen, waarvoor de Grondwetsherziening van 1848 geen beletsel leek te vormen. Dit was een stap die op hevig verzet stuitte bij sommige protestantse groeperingen. Deze herstelmaatregel speelde een cruciale rol in het ontstaan van de ‘verzuiling’ van de Nederlandse samenleving, waarbij verschillende religieuze gemeenschappen zich sociaal en politiek van elkaar gingen onderscheiden.

Achteruitgang van religie

Sinds de jaren zestig heeft Nederland een aanzienlijke secularisering doorgemaakt, met een opvallende daling van het aantal kerkgangers, aanvankelijk vooral onder protestanten, maar geleidelijk na het Vaticaans Concilie ook steeds meer onder katholieken. Deze trend vormt een uitdaging voor de katholieke kerk, die zich in een veranderend cultureel landschap moet zien te handhaven.

Pauselijk bezoek

Het bezoek van paus Johannes Paulus II aan Nederland in 1985 was een gedenkwaardige gebeurtenis die zowel enthousiaste steun als protesten opriep en de verdeeldheid binnen de katholieke kerk in het land prominent aan het licht bracht. Dit bezoek weerspiegelde de complexiteit van de moderne katholieke identiteit te midden van een groeiend secularisme.

Historische context

Vroeg christendom:

De wortels van het rooms-katholicisme in Nederland gaan terug tot de 7e eeuw, toen Sint Willibrord het noorden van het land evangeliseerde en daarmee de basis legde voor het katholieke geloof.

Reformatie en Tachtigjarige Oorlog (Nederlandse Onafhankelijkheidsoorlog):

De 16e eeuw werd gekenmerkt door ingrijpende religieuze omwentelingen tijdens de Reformatie en de Tachtigjarige Oorlog, die leidden tot de opkomst van het calvinisme in het noorden en westen, terwijl de zuidelijke regio’s overwegend katholiek bleven.

Naoorlogse trends:

Na de Tweede Wereldoorlog kende Nederland een afname van het aantal kerkgangers. Hoewel het katholicisme geleidelijk na de jaren vijftig de grootste christelijke denominatie werd, nam de secularisatie met name na de jaren zesig in veel sneller tempo toe. Dit ging toenemend het religieuze landschap van het land bepalen.

Deze complexe geschiedenis illustreert de veranderende relatie tussen het pausdom en Nederland, die gekenmerkt wordt door zowel samenwerking als conflict, terwijl het land in een moderne, seculiere wereld blijft worstelen met zijn religieuze identiteit.

Patrick Joe Passmore

Patrick J Passmore woont aan de noordkust van Ierland. Hij heeft met St Brigid Media aan verschillende projecten gewerkt als consultant en schrijver.

Vertaling en bewerking: EWTN Lage Landen (AV)